«Καμπανάκια» Τρ. Ελλάδος - Κομισιόν για τη σχέση κράτους - τραπεζών

Όλο και πιο στενή γίνεται η διασύνδεση των ελληνικών τραπεζών με το Δημόσιο, ιδιαίτερα μετά το ξέσπασμα της πανδημίας, προκαλώντας προβληματισμό και αυξημένη εγρήγορση στους εξωτερικούς παρατηρητές, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέχρι την Τράπεζα της Ελλάδος, καθώς είναι γνωστό, ιδιαίτερα από τη μεγάλη κρίση της προηγούμενης δεκαετίας, ότι αυτή η διασύνδεση δημιουργεί κινδύνους για τη σταθερότητα του τραπεζικού συστήματος, αλλά και για τη δημοσιονομική σταθερότητα.

Η καταστροφική για τις τράπεζες αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους (PSI) προ δεκαετίας, που σε μια νύχτα εξανέμισε όλα τα κεφάλαια του τραπεζικού συστήματος και οδήγησε στις περιπέτειες των διαδοχικών ανακεφαλαιοποιήσεων, είναι ένα παράδειγμα των κινδύνων που δημιουργεί η στενή σχέση τραπεζών - κράτους, το οποίο όλοι θα προτιμούσαν να ξεχάσουν.

Ασφαλώς, τέτοιος κίνδυνος σήμερα δεν υπάρχει ούτε καν σε μακρινό ορίζοντα: οι ευρωπαϊκοί Θεσμοί σταθερά δηλώνουν ότι το ελληνικό χρέος είναι βιώσιμο, ενώ ακόμη και το δύσπιστο, μέχρι πρόσφατα, Διεθνές Νομισματικό Ταμείο απέσυρε τη γνωστή του επισήμανση περί αμφίβολης βιωσιμότητας του χρέους μετά το 2030. Άλλωστε, το 2020 οι αυξημένες τοποθετήσεις σε κρατικά ομόλογα αποδείχθηκαν σωτήριες για τις τράπεζες: σύμφωνα με τα στοιχεία της ΤτΕ, εξασφάλισαν τριπλάσια έσοδα από χρηματοοικνομικές πράξεις, σε σχέση με το 2019 (από 778 εκατ. σε 2,342 δισ.) και αυτά ακριβώς τα έσοδα τους επέτρεψαν να μετριάσουν τις ζημιές που προκάλεσε η μεγάλη αύξηση των προβλέψεων για τον πιστωτικό κίνδυνο.

Η διασύνδεση (nexus) κράτους - τραπεζών δεν χρειάζεται να καταλήξει σε μια ακραία περιπέτεια, όπως αυτή με το PSI, για να δημιουργήσει προβληματισμό για τους μακροοικονομικούς και χρηματοπιστωτικούς κινδύνους που δημιουργεί. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σε όλες τις τελευταίες εκθέσης ενισχυμένης εποπτείας επισημαίνει με αρκετή έμφαση το θέμα. Στην τελευταία (10η) έκθεσή της, η Κομισιόν τόνιζε ότι:

• Το μεγάλο μερίδιο αναβαλλόμενων φορολογικών πιστώσεων στα κεφάλαια των τραπε3ζών, η αύξηση των τοποθετήσεων απόο τις τράπεζες σε κρατικά ομόλογα, τα μερίδια που διαθέτει το κράτος στο μετοχικό κεφάλαιο του τραπεζικού τομέα και οι κρατικές εγγυήσεις σε τιτλοποιήσεις μέσω του σχεδίου «Ηρακλής» υποδηλώνουν μια ενίσχυση της διασύνδεσης κράτους τραπεζών, που θα πρέπει να παρακολουθείται στενά στο μέλλον.

Τι επισημαίνει η Τρ. Ελλάδος

Ανάλογες είναι και οι επισημάνσεις της Τράπεζας της Ελλάδος στην τελευταία έκθεση για τη Χρηματοπιστωτική Σταθερότητα, όπου μάλιστα έχει περιλάβει ειδική μελέτη για τη διασύνδεση κράτους τραπεζών («Αλληλεπίδραση τραπεζικού τομέα και κεντρικής κυβέρνησης»: Ηλίας Βελούδος, Κωνσταντίνος Κανελλόπουλος), τα ευρήματα της οποίας είναι αρκετά ανησυχητικά, καθώς το πρόβλημα, τουλάχιστον από ποσοτική άποψη, φαίνεται να έχει πάρει μεγαλύτερη διάσταση από κάθε άλλη φορά από το 2010 και μετά, αν και έχει σαφώς διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά (σήμερα το Δημόσιο δεν βρίσκεται στα πρόθυρα της χρεοκοπίας, όπως προ 10ετίας).

Όπως σημειώνει η Τράπεζα της Ελλάδος, αντλώντας στοιχεία από την ειδική μελέτη των δύο οικονομολόγων,

• Χρήζει προσοχής το ζήτημα της υψηλής και συνεχώς αυξανόμενης διασύνδεσης του τραπεζικού συστήματος με την κεντρική κυβέρνηση.
• Τον Ιούνιο του 2018 η διασύνδεση ανερχόταν σε 13,8% ως ποσοστό του συνολικού ενεργητικού και 18,4% ως ποσοστό του ΑΕΠ, ενώ με στοιχεία τέλους έτους 2020 έχει πλέον διαμορφωθεί σε 21,4% ως ποσοστό του συνολικού ενεργητικού και 36,5% ως ποσοστό του ΑΕΠ.
• Με δεδομένα τα ποσοστά διακράτησης τίτλων του Ελληνικού Δημοσίου από τις τράπεζες και τις αποτιμήσεις των ομολόγων που παραμένουν υψηλές, μια απότομη προσαρμογή στις τιμές τους λόγω μιας μη αναμενόμενης επιδείνωσης των μακροοικονομικών δεδομένων και σύσφιξης στις συνθήκες χρηματοδότησης θα μπορούσε να οδηγήσει σε αύξηση της μεταβλητότητας και μείωση της ρευστότητας της αγοράς.
• Συνολικά, τα ανοίγματα των ελληνικών σημαντικών τραπεζών σε χρεωστικούς τίτλους του Ελληνικού Δημοσίου εκτιμάται ότι θα παραμείνουν σε υψηλά επίπεδα για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα και, κατά συνέπεια, ο κίνδυνος από τις μεταβολές στην αποτίμηση των τίτλων του Ελληνικού Δημοσίου θα παραμείνει.
• Ομοίως, η διασύνδεση των σημαντικών τραπεζών με την κεντρική κυβέρνηση μέσω της ύπαρξης της οριστικής και εκκαθαρισμένης αναβαλλόμενης φορολογικής απαίτησης (DTC), η οποία με στοιχεία τέλους 2020 ανέρχεται σε 53% των εποπτικών κεφαλαίων των τραπεζών, αναμένεται επίσης να αυξηθεί εάν δεν ληφθούν μέτρα.
• Ο λόγος είναι ότι κατά την υλοποίηση των τιτλοποιήσεων με σκοπό την ελάφρυνση των ισολογισμών από τα ΜΕΔ χρησιμοποιούνται κεφάλαια για την κάλυψη των ζημιών, με αποτέλεσμα να ενισχύεται συνολικά το ποσοστό της φορολογικής απαίτησης ως ποσοστό των εποπτικών κεφαλαίων των τραπεζών.

Τα ανοίγματα των τραπεζών στην Κεντρική Κυβέρνηση (ως ποσοστό του ΑΕΠ και του ενεργητικού)

Από το PSI στις νέες τοποθετήσεις των τραπεζών σε ομόλογα

Όπως επισημαίνεται, μεταξύ άλλων, στην ειδική μελέτη που δημοσιεύει η ΤτΕ,

• Η σχέση μεταξύ τραπεζικού τομέα και κεντρικής κυβέρνησης διαδραμάτισε βασικό ρόλο στην κρίση χρέους των κρατών-μελών της ευρωζώνης, διαμορφώνοντας έναν ανατροφοδοτούμενο κύκλο (loop effect) που ενίσχυσε την κρίση και προκάλεσε την αποσταθεροποίηση, τόσο των δημοσιονομικών μεγεθών των κρατών, όσο και των οικείων χρηματοπιστωτικών συστημάτων.
• Η υπερβολική έκθεση του τραπεζικού τομέα στον πιστωτικό κίνδυνο της χώρας προέλευσης, μέσω της διακράτησης τίτλων της οδήγησε στην αύξηση της εξάρτησης του τραπεζικού τομέα από τον κίνδυνο χώρας. Αποτέλεσμα είναι η οποιαδήποτε επιδείνωση στην πιστοληπτική διαβάθμιση της χώρας να συνεπάγεται αντίστοιχα την ενίσχυση των κινδύνων με την άμεση επιδείνωση της ποιότητας των στοιχείων ενεργητικού του χαρτοφυλακίου των τραπεζών.

Οι δύο συγγραφείς ανατρέχουν στην εμπειρία από τη μεγάλη κρίση και σημειώνουν ότι:

• Η διασύνδεση μεταξύ του ελληνικού τραπεζικού συστήματος και του Ελληνικού Δημοσίου, ανέκαθεν υφίστατο και διατηρούνταν σε υψηλότερα επίπεδα σε σχέση με τις άλλες χώρες της ευρωζώνης. Οι υψηλές αποδόσεις των κρατικών ομολογιακών εκδόσεων αποτελούσαν σταθερή πηγή κερδοφορίας των τραπεζών, ενώ παράλληλα οι σημαντικές ανάγκες χρηματοδότησης του δημόσιου χρέους τροφοδοτούσαν σταθερά τη σχέση αλληλεξάρτησης.
• Τον Δεκέμβριο του 2010 οι σημαντικές τράπεζες (Significant Institutions - SIs) τόσο στην Ελλάδα, όσο και στην ευρωζώνη κατείχαν υψηλά μερίδια του δημόσιου χρέους των χωρών τους, την ίδια στιγμή που οι κυβερνήσεις παρείχαν εγγυήσεις ή άλλη μορφής στήριξη στα τραπεζικά τους συστήματα.
• Συγκεκριμένα, τα συνολικά ανοίγματα των σημαντικών ελληνικών τραπεζών σε χρεωστικούς τίτλους του Ελληνικού Δημοσίου ανέρχονταν στο 14,3% του συνόλου του ενεργητικού τους και τα καθαρά ανοίγματα στο 12,7% του συνόλου του ενεργητικού τους.
• Η αρνητική πορεία των δημοσιονομικών μεγεθών της ελληνικής οικονομίας από το 2010 σε συνδυασμό με την απώλεια εμπιστοσύνης των επενδυτών για την ικανότητα του Δημοσίου να σταθεροποιήσει σε βιώσιμο επίπεδο το δημόσιο χρέος, οδήγησε τελικά στη λήψη της απόφασης για το εθελοντικό «κούρεμα» των χρεογράφων του Ελληνικού Δημοσίου (Public Sector Involvement - PSI)55 του Ελληνικού Δημοσίου, τον Μάρτιο του 2012.
• Ως αποτέλεσμα, παρατηρήθηκε μείωση της διασύνδεσης του ελληνικού τραπεζικού συστήματος με την κεντρική κυβέρνηση. Ωστόσο, την περίοδο από το Δεκέμβριο του 2018 μέχρι και το Δεκέμβριο του 2019 σε ορισμένες χώρες της ευρωζώνης, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδος και της Ιταλίας, αυξήθηκαν τα ανοίγματα των τραπεζών σε χρεωστικούς τίτλους του Δημοσίου.

Αγορές ομολόγων με τη ρευστότητα από την ΕΚΤ

• Ειδικότερα για την Ελλάδα, η αύξηση των καταθέσεων των τραπεζών τη συγκεκριμένη περίοδο σε συνδυασμό με τη διατήρηση σε μεγάλο βαθμό της ρευστότητας από το Ευρωσύστημα δεν κατευθύνθηκαν στην πραγματική οικονομία λόγω της επιλογής των τραπεζών να μην αναλάβουν νέους κινδύνους, θέτοντας ως προτεραιότητα την εξυγίανση των ισολογισμών τους με τη δραστική μείωση των μη εξυπηρετούμενων δανείων (ΜΕΔ), αλλά και από την έλλειψη ζήτησης χορήγησης νέων πιστώσεων από αξιόχρεους δανειολήπτες.
• Aπό τις αρχές του 2018 παρατηρήθηκε αύξηση στα ανοίγματα των ελληνικών σημαντικών τραπεζών σε χρεωστικούς τίτλους του Ελληνικού Δημοσίου, τα οποία αυξήθηκαν στο 8,8% του συνόλου του ενεργητικού τους στις 30.06.2020 με περαιτέρω αύξηση στο 10,1% του συνόλου του ενεργητικού τους στις 31.12.2020. Τα συνολικά ανοίγματα των τραπεζών προς την κεντρική κυβέρνηση διαμορφώθηκαν στο 32,5% του ΑΕΠ στις 30.06.2020 και στο 36,5% του ΑΕΠ στις 31.12.2020.

Οι κίνδυνοι από την ανατροφοδότηση

• Oι εξελίξεις αυτές έχουν ενδυναμώσει, τόσο τον άμεσο όσο και τον έμμεσο δίαυλο διασύνδεσης μεταξύ τραπεζών και κράτους. Η διασύνδεση του ελληνικού τραπεζικού τομέα με την κεντρική κυβέρνηση, η οποία αναμφισβήτητα βρίσκεται σε φάση ενίσχυσης, αποτελεί εν δυνάμει πηγή κινδύνων. Το επίπεδο των ανοιγμάτων των ελληνικών τραπεζών σε τίτλους του Ελληνικού Δημοσίου θα παραμείνει σε υψηλά επίπεδα για μακρό χρονικό διάστημα.
• Η απόσυρση των εθνικών μέτρων στήριξης των δανειοληπτών θα ασκήσει πίεση στους ισολογισμούς των τραπεζών μέσω της ενδεχόμενης επιδείνωσης της ποιότητας των στοιχείων του ενεργητικού τους. Η ύπαρξη ενός ιδιαίτερα υψηλού ποσοστού συμμετοχής της αναβαλλόμενης φορολογικής απαίτησης στα εποπτικά κεφάλαια των τραπεζών, το οποίο ενδέχεται να αυξηθεί περαιτέρω στο πλαίσιο υλοποίησης ενεργειών για την εκκαθάριση των ΜΕΔ, λειτουργεί ενισχυτικά της αλληλεξάρτησης μεταξύ των δύο τομέων.
• Η ανατροφοδότηση μεταξύ των δύο τομέων μπορεί να μειώσει την ικανότητα του τραπεζικού συστήματος να επιτελέσει τη διαμεσολαβητική του λειτουργία, και ταυτόχρονα μπορεί να υποχρεώσει τις κεντρικές κυβερνήσεις σε λήψη μέτρων για στήριξη του τραπεζικού συστήματος.